Streszczenia i opracowania lektur szkolnych klp klp.pl
Stanisław Wyspiański (dramatopisarz, poeta, malarz, reformator teatralny) urodził się 15 stycznia 1869 roku w Krakowie, przy ulicy Krupniczej. Był synem rzeźbiarza, Franciszka Wyspiańskiego i Marii z Rogowskich. W wieku zaledwie siedmiu lat stracił matkę. Początkowo małym Stasiem zaopiekował się ojciec, borykający się z problemami alkoholowymi. W 1880 roku chłopiec został oddany pod opiekę wujostwa – Kazimierza Stankiewicza i Joanny z Rogowskich.

W 1879 roku rozpoczął naukę w „szkole ćwiczeń”, działającej przy seminarium nauczycielskim, a od 1879 uczęszczał do Gimnazjum Świętej Anny (Nowodworskiego). Już wówczas przejawiał zainteresowania artystyczne, pasjonował się teatrem i malarstwem, historią oraz grecko-rzymskim antykiem. W gimnazjum zapisał się do Szkoły Sztuk Pięknych jako tak zwany uczeń nadzwyczajny. W lipcu 1887 roku otrzymał świadectwo dojrzałości. Rozpoczął studia na Wydziale Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, kontynuując jednocześnie naukę w Szkole Sztuk Pięknych.

W Szkole Sztuk Pięknych młodym Wyspiańskim zainteresował się Jan Matejko i zaproponował mu współpracę nad polichromią Kościoła Mariackiego. W listopadzie 1889 roku objął kierownictwo przedsięwzięcia. W lutym 1890 prace restauracyjne zakończono, a utalentowany student skorzystał z rady Tadeusza Stryjeńskiego i udał się w pierwszą podróż zagraniczną – przez Wiedeń, północne Włochy oraz Szwajcarię dotarł do Francji. Pobyt w Monachium, gdzie oglądał dramaty muzyczne Wagnera, Webera, Verdiego oraz sztuki Szekspira, rozbudził jego zainteresowanie teatrem.

Ogromny wpływ na podjęcie prób własnej twórczości w dziedzinie dramatu miały dzieła Wagnera. Po powrocie do Krakowa Wyspiański stał się stałym bywalcem teatrów, rozwijając swoją pasję. Uczestniczył w gościnnych występach Heleny Modrzejewskiej na scenie krakowskiego teatru pod dyrekcją Gliksona. Wkrótce ponownie opuścił rodzinne miasto i korzystając ze stypendium, wyjechał do Paryża, gdzie kontynuował studia w Academie Colarrosi, prowadził własną praktykę malarską i namiętnie uczęszczał na przedstawienia teatralne. Pobyt za granicą wpłynął decydująco na ukształtowanie się indywidualności twórczej przyszłego dramatopisarza. Liczne podróże w latach 1890 – 1894, odbywane w dużej mierze dla uzupełnienia studiów malarskich, umożliwiły mu zapoznanie się z najnowszymi prądami i kierunkami artystycznymi.

Okresy pobytu w Paryżu Wyspiański wykorzystał głównie do gruntownego zapoznania się z tamtejszymi teatrami i nowościami repertuarowymi. Dzięki lekturze dzieł takich twórców, jak: Ibsen, Sudermann, Hauptmann, Maeterlinck, skrystalizowały się jego własne koncepcje artystyczne. Rozwijał się również w dziedzinie malarstwa, rozpoczynając cykl portretów dziecięcych, które stały się charakterystyczne dla jego twórczości plastycznej. Pracował nad projektami większych kompozycji, szczególnie o charakterze dekoracyjnym. Należał do inicjatorów sztuki stosowanej, projektując wnętrza i meble.

W okresie paryskim powstały także pierwsze próby dramatopisarskie, pisane jako libretta operowe: „Fantaści”, „Hiob”, „Wanda”. Wyspiański starał się namówić Opieńskiego do napisania muzyki do tych utworów, lecz zakończyło się to niepowodzeniem. Wziął udział w konkursie na projekt witrażu dla katedry we Lwowie, lecz „Śluby Jana Kazimierza” oraz „Polonia” nie zostały przyjęte do realizacji. „Śluby Jana Kazimierza” zainspirowały Wyspiańskiego do napisania sceny dramatycznej: „Królowa Polskiej Korony”. Za granicą powstały również dramaty, ukończone w latach późniejszych: „Legenda” (1898), „Warszawianka” (1898), „Królowa Polskiej Korony” (1893) oraz „Meleager” (1897).

W sierpniu 1894 roku Stanisław Wyspiański wrócił do kraju i zamieszkał na stałe w Krakowie. Początkowo popadł w depresję, reagując na zmianę środowiska i głęboko przeżywając niepowodzenia, doznane w wyniku odrzuconych projektów konkursowych. Powoli zaczął jednak wykonywać interesujące go prace. Zaprojektował i częściowo zrealizował polichromię Kościoła Franciszkanów, w którym umieścił jedno ze swych najznakomitszych dzieł plastycznych – witraż „Stań się (Bóg-Ojciec)”.

Na skutek niezrozumienia artystycznych koncepcji Wyspiańskiego nie doszło do całkowitej realizacji projektowanej polichromii. Następnie zajął się pracami nad rekonstrukcją renesansowych fresków w Kościele Dominikańskim. Ponadto kontynuował serię wizerunków dziecięcych, malował portrety wybitnych współczesnych, dziewcząt i kobiet, stosując technikę pastelową. Razem z W. Ekielskim wykonał projekt przebudowy wzgórza wawelskiego. Był autorem ilustracji do I Księgi „Iliady” w przekładzie Lucjana Rydla. We wrześniu 1897 roku objął stanowisko kierownika artystycznego czasopisma Ludwika Szczepańskiego „Życie”. Na łamach pisma ukazywały się artykuły Artura Górskiego i Stanisława Przybyszewskiego, w których przedstawiali programy nowej generacji artystycznej. Wyspiański był autorem formy graficznej i ilustratorem gazety, ujawniając swoją nowatorską koncepcję drukarstwa jako sztuki. W tym samym roku powstała organizacja, zrzeszająca młodych malarzy krakowskich – Towarzystwo „Sztuka”, w której został sekretarzem. Ponadto zaczął odnosić sukcesy jako plastyk, otrzymując pierwsze nagrody za prace (kartony witraży), wystawione w Krakowie i Warszawie.

W dziedzinie dramatu Wyspiański miał ograniczone możliwości rozwoju twórczego. Szczególnie niepokoiła go rozbieżność między własnymi zamierzeniami a realnymi warunkami przeniesienia sztuki na scenę. W 1897 roku zaproponował do wystawienia na scenie teatru krakowskiego „Legendę”, lecz trudności techniczne uniemożliwiły realizację sceniczną dzieła. Nie udało mu się również nakłonić Opieńskiego do skomponowania muzyki, koniecznej do uzyskania pełni artystycznego efektu. Dopiero szereg przemian w życiu kulturalnym Krakowa ułatwił mu działalność, odpowiadającą nietuzinkowemu talentowi. Fundamentalne znaczenie miało otwarcie nowego gmachu teatru miejskiego, którego dyrektorem został Tadeusz Pawlikowski, będący zarazem inscenizatorem-reżyserem.

W ciągu sześciu lat kierownictwa zdołał on przełamać impas życia teatralnego miasta, uwzględniając w repertuarze sztuki wielkich klasyków dramatu europejskiego i polskiego oraz współczesnych dramaturgów. To właśnie Pawlikowski wprowadził na scenę dramaty Lucjana Rydla, Jana Augusta Kisielewskiego, Stanisława Przybyszewskiego, Jana Kasprowicza, Tadeusza Micińskiego, Gabrieli Zapolskiej i wielu innych twórców epoki Młodej Polski. Wyspiański, który w czerwcu 1898 roku zadziwił publiczność podczas uroczystości odsłonięcia pomnika Adama Mickiewicza na Rynku Krakowskim oryginalnym pomysłem tzw. „Apoteozy”, zyskał możliwość współpracy z teatrem Pawlikowskiego jako artysta-malarz, realizujący koncepcje scenoplastyczne.

W kilka miesięcy później (26 listopada) odbyła się premiera „Warszawianki”, a w roku następnym „Lelewela”. W ten sposób zainaugurował swoją działalność jako dramatopisarz, poświadczając twórczość coraz to nowymi publikacjami. W 1898 roku własnym nakładem wydał „Legendę”, a następnie „Meleagera”, „Protesilasa i Laodamię”, „Lelewela” oraz „Klątwę”. Wyspiański – dramatopisarz poświadczał więc swoją twórczość coraz to nowymi publikacjami. Został uznany za jednego z głównych twórców przełomu w sztuce polskiej na pograniczu XIX i XX wieku.

W swoich koncepcjach inscenizacyjnych był jednocześnie reformatorem teatru i dramatu polskiego. Już we wczesnych utworach podejmował tradycje wielkiej dramaturgii romantycznej. Sięgał do tematów i problemów, których korzenie wywodziły się z epoki Romantyzmu, wprowadzał postacie wielkich twórców romantycznych wprost na scenę. Odnowił formę dramatu o kompozycji otwartej, wykorzystując ją do wypowiedzi podejmujących podstawową i ważną problematykę życia narodu, wypowiedzi rozrachunkowych i „wieszczych”, krytycznych oraz programowych. Niekiedy też włączał sprawy polskie w orbitę wielkich zagadnień filozoficznych – egzystencjalnych i metafizycznych. Swoje koncepcje sztuki teatralnej przedstawił w książce o Hamlecie, poświęconej polskim autorom: „The Tragicall Historie of Hamlet… świeżo przeczytana i przemyślana przez St. Wyspiańskiego”, która ukazała się w 1905 roku.

Tymczasem w życiu osobistym Stanisława Wyspiańskiego następowały zmiany, które wpłynęły decydująco na jego dalsze dzieje. Niespodziewanie ujawniła się choroba, która latami wyniszczała jego organizm i ostatecznie doprowadziła do przedwczesnej śmierci. Jesienią 1900 roku poślubił młodą chłopkę, Teodorę Teofilę Spytkównę. Wkrótce uczestniczył w weselu swojego wieloletniego przyjaciela, Lucjana Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną. Wydarzenie to zainspirowało go do napisania „Wesela”, uznanego za arcydzieło twórcy.

Od 1900 roku zaczął pisać „rapsody”, związane z przeszłością i ważnymi momentami z dziejów Krakowa. Poematy liryczno-epickie, zawierające wizje historii, skoncentrowane były na postaciach bohaterów historycznych i legendarnych, a zarazem krytykowały współczesność i wzywały do wielkości. Rapsody historyczne powstawały najczęściej równolegle do tworzonych przez Wyspiańskiego projektów witraży dla katedry wawelskiej. Najwcześniej powstały poematy „Bolesław Śmiały” i „Kazimierz Wielki”. Pod tymi samymi tytułami zostały wystawione kartony witraży na jubileuszowej wystawie „Sztuki”.

W kolejnych latach Wyspiański napisał: „Wernyhorę”, „Świętego Stanisława”, „Henryka Pobożnego pod Legnicą” i „Piasta”. Wraz z innymi formami twórczości powstawały liczne wiersze liryczne, najczęściej wpisywane do korespondencji i nieprzeznaczone do druku oraz parafraza hymnu „Veni Creator” (1905). W 1900 roku napisał oryginalny utwór dramatyczny „Legion”, lecz teatry w Krakowie i we Lwowie nie miały możliwości wystawienia dzieła ze względu na ograniczenia techniczne. Teatr krakowski przyjął natomiast do wystawienia „Wesele”. Premiera odbyła się 16 marca 1901 roku. Sztuka rozsławiła nazwisko autora, który od tej pory zaczął liczyć się w opinii publicznej nie tylko jako wybitny dramatopisarz i utalentowany malarz, ale także jako „wieszcz narodowy”, kontynuujący tradycję romantycznych poetów u progu nowego stulecia.

Do problematyki narodowo-społecznej Wyspiański powrócił w 1903 roku, w dramacie „Wyzwolenie”. Jednocześnie pracował nad utworami o różnorodnym charakterze i motywach. W 1903 roku odbyła się premiera dramatu „Bolesław Śmiały”, przy którym współpracował jako twórca scenografii i kostiumów oraz współreżyser. Z kolei w „Achillesie” i „Akropolis” sięgnął do mitów antycznych i „Iliady”. W sztuce „Noc listopadowa” powrócił do interesującego go od dawna tematu powstania 1830 roku i stworzył dzieło, w którym historia współistniała z pradawnymi mitami. Premiera dramatu miała miejsce dopiero po śmierci autora, w roku 1908.

W tych latach Stanisław Wyspiański był u szczytu możliwości twórczych – zarówno plastycznych, jak i dramaturgicznych. Niestety, postępująca nieuleczalna choroba powodowała, że stopniowo opuszczały go siły fizyczne. Pomimo tego ukończył pracę nad „Skałką”, utworem dopełniającym „Bolesława Śmiałego”, dokonał parafrazy „Cyda” Corneille’a i napisał „Powrót Odysa”. Ukończył również tragedię opartą na wydarzeniach współczesnych, „Sędziów” i zasiadł do pisania swego ostatniego, nieukończonego dzieła – „Zygmunta Augusta”. Stan jego zdrowia pogorszył się tak bardzo, że nie mógł utrzymać ołówka w dłoni. W 1905 roku, będąc u kresu sił, przedstawił swoją kandydaturę na stanowisko dyrektora krakowskiego Teatru Miejskiego, planując odnowienie i wzbogacenie repertuaru. W konkursie jednak przegrał, a władze miasta powierzyły kierownictwo Ludwikowi Solskiemu.

Od września 1906 roku Stanisław Wyspiański przebywał w Węgrzcach pod Krakowem, nie rezygnując z pracy twórczej i starając się utrzymać kontakt z życiem kulturalnym Polski. W stanie krytycznym został przewieziony do krakowskiej kliniki, gdzie zmarł 28 listopada 1907 roku. Pogrzeb artysty stał się manifestacją narodową. Pochowany został na Skałce, w grobach zasłużonych. W 1982 roku odsłonięto w Krakowie pomnik Wyspiańskiego, zaprojektowany przez M. Koniecznego, a w 1983 przy ulicy Kanoniczej 9 otwarto muzeum twórcy.



Polecasz ten artykuł?TAK NIEUdostępnij






  Dowiedz się więcej
1  Wesele - streszczenie szczegółowe
2  Realizm i “fantastyka” Wesela
3  Symbole w “Weselu”